Recensie uit NRC (9 januari 1993 door Charles Coster)
Toen president Reagan, geheel in de sfeer van de Koude Oorlog, Rusland ""het rijk van het kwaad' noemde, vertolkte hij een eeuwenoud volksgevoel. Al sinds de eerste tsaar, Ivan IV, in de zestiende eeuw heerste in een groot deel van de Westerse wereld de gedachte dat Russen lui, teugelloos en onbetrouwbaar zijn - waarbij voor het gemak tussen heersers en overheersten nauwelijks onderscheid werd gemaakt. Die gedachte wortelt in een aantal factoren, waaronder de immense omvang van het Russische rijk, de achterstand ten opzichte van wat als de beschaafde wereld werd beschouwd, de armoede en ongeletterdheid, en het meedogenloze klimaat. ""Typisch Russische omstandigheden', die de bureaucratie, de corruptie, het drankmisbruik en de opstandigheid van de bevolking als vanzelf verklaarden.

Anderzijds is de mening over Rusland vanouds ook positief gekleurd door het gebruik van propaganda, aldus Bruno Naarden die een leerzame inleiding verzorgde in de door Nederlandse specialisten geschreven bundel Russische schurken. Tsaar Peter en tsarina Catharina zagen het nut daarvan al in, terwijl Lenin en Stalin zich er gretig van bedienden.

Met de komst van het communistische systeem viel de westerse publieke mening ruwweg in tweeën uiteen. Politiek rechts beschouwde de Sovjet-Unie als het rijk van het kwaad, links zag in haar de socialistische heilstaat. De laatste groep kalfde schoksgewijs af, na de bloedige onderdrukking van de matrozen-opstand in Kronstadt, de liquidatie van de koelakken, de grote zuiveringen in de jaren dertig, het Molotov-Ribbentroppact, het neerslaan van de revolte in Hongarije en de wurging van de Praagse lente.

In de bundel komt scherp naar voren hoezeer en hoelang het beeld van Rusland door propaganda en vooroordeel is vertroebeld. In Rusland dankte de paranoïde tsaar Ivan IV de erenaam Grozny (de Angstaanjagende, de Dreigende) aan zijn militaire successen tegen de Tataren, terwijl hij in de volksverhalen veelal figureerde als de strenge maar rechtvaardige tsaar. In het Westen werd hem echter het etiket "de Verschrikkelijke' opgeplakt toen, tijdens Ivans poging Lijfland te annexeren, in Europa de vrees groeide dat hij zijn agressie op het oude continent zou richten. Dat die bijnaam nu ook weer niet uit de lucht was gegrepen, blijkt uit de hardhandige manier waarop hij Novgorod uitmoordde. Waar tsaar Ivan langs trok, aldus een populair wijsje, ""daar kakelt geen kip meer'.

Drieëneenhalve eeuw later stuurde Lenin tijdens de burgeroorlog troepen het land in voor een massale graanroof. Deze ""introductie van het socialisme op het platteland' resulteerde alleen al in 1918 en 1919 in 145 boerenopstanden, die op zijn bevel met grote bruutheid werden neergeslagen. Als bewonderaar van de Jacobijnse methoden tijdens de Franse Revolutie ontketende hij een nationale terreur tegen honderdduizenden echte en vermeende tegenstanders van de bolsjewieken. De organisatie van dit geïnstitutionaliseerde geweld legde Lenin in handen van de geheime politie, de Tsjeka, onder leiding van de toegewijde Feliks Dzerzjinski, wiens hand lam moet zijn geworden van het ondertekenen van doodvonnissen. Zonder Dzerzjinski zou zijn regime, zoals Lenin zelf toegaf, het binnen twee weken hebben begeven.

Ivan en Lenin zijn twee van de negen in de bundel behandelde schurken. De anderen zijn Peter de Grote (verantwoordelijk voor de dood van twee miljoen onderdanen die omkwamen in de oorlog of bij de bouw van Sint Petersburg, en voor de marteldood van zijn zoon), Konstantin Pobedonotsev (de aartsconservatieve minister van godsdienst, die elke hoop op liberalisering tijdens het bewind van tsaar Alexander III de bodem insloeg), Sergej Netsjajev (moordenaar, oplichter) en Azef (dubbelspion, regelde nu eens de moord op een minister, verried dan weer een terrorist). Na Lenin volgen Stalin (massamoordenaar), baron Von Ungern-Sternberg, generaal van de "Witten' die meende de reïncarnatie van Djenghis Khan te zijn (en zich overeenkomstig gedroeg) en Beria, Stalins beul, die er prat op ging dat hij iedereen binnen één nacht de bekentenis kon ontlokken dat hij de koning van Engeland was.

Het is een bonte stoet met een variërende graad van schurkachtigheid. Als het aantal slachtoffers als maatstaf zou zijn genomen, hadden bijvoorbeeld Pobedonotsev en Netsjajev moeten wijken voor mannen als Trotski en Dzerzjinski. Maar bij lezing van de plezierige bundel zou alleen een kwaadaardige scherpslijper kunnen vallen over de betrekkelijk willekeurige selectie.